Wie schreef het VOC-verhaal?

In de 19e eeuw werd een nationaal verhaal gesmeed waarin de VOC de handelsheld bleef en de WIC de “slavenpartij” werd. Dat simplificeert: ook rond de VOC bestonden slavernij en dwang. Met de afschaffing van slavernij (Indië 1860; Suriname/Cariben 1863; Staatstoezicht tot 1873) begon het debat, dat vandaag — tussen sokkels en straat — eindelijk breed wordt gevoerd.

Midden negentiende eeuw verandert er veel in Nederland. Ons land is dan geen economische koploper meer; de industrialisatie komt later op gang dan in buurlanden en Nederland kampt met een achterstand die pas na 1850 echt wordt ingehaald. Centraal Planbureau+1

In diezelfde jaren ontstaat de behoefte aan één samenhangend verhaal over “wie wij zijn”. Juist omdat de provincies en verschillende regio's zich niet een voelden. In 1860 krijgt Robert Fruin in Leiden de eerste leerstoel Vaderlandse Geschiedenis; omdat de staat en het onderwijs een gedeelde nationale geschiedenis willen vastleggen en onderwijzen. Fruin geldt vaak als startpunt van de moderne, ‘wetenschappelijke’ geschiedschrijving in Nederland. RePub+3Wikipedia+3Universiteit Leiden+3

Slavernij als lastige waarheid

Juist rond die tijd wordt de slavernij in delen van het Nederlandse rijk afgeschaft: in Nederlands-Indië in 1860, in Suriname en het Caribisch gebied in 1863, gevolgd door tien jaar Staatstoezicht (tot 1873), waarbij vrijgemaakten in Suriname nog contractarbeid moesten verrichten. De trans-Atlantische slavenhandel was formeel al in 1814 verboden. Deze gefaseerde afschaffing maakt duidelijk hoe politiek en moreel omstreden het onderwerp was. Wikipedia+3Wikipedia+3Nationaal Archief+3

In dat licht stond de geschiedschrijver van toen voor een dilemma: hoe vertel je een heldhaftig nationaal verhaal terwijl zowel WIC (West-Indische Compagnie) als VOC (Vereenigde Oostindische Compagnie) óók in slavernij en mensenhandel waren verwikkeld?

De handig verdeelde erfenis: WIC = slavernij, VOC = handelsgeest

In de publieke beeldvorming van de negentiende en twintigste eeuw werd de WIC vaak primair gekoppeld aan de trans-Atlantische slavenhandel, terwijl de VOC werd verheven tot icoon van ondernemerschap, handelsgeest en ‘Gouden Eeuw’. Dat beeld was selectief. Historisch onderzoek laat zien dat slavernij en slavenhandel ook in en rond de VOC-gebieden in Azië wijdverbreid waren en dat VOC-dienaren eraan verdienden, al was de trans-Atlantische handel typisch WIC-domein. geschiedenislokaalamsterdam.nl

Die scheidslijn — WIC als “slavenpartij”, VOC als “handelsmaatschappij” — werkte goed voor een trots nationaal narratief, maar veegde veel onder het tapijt: corruptie, geweld en dwangarbeid keerden in schoolboeken en publieksgeschiedenis vaak marginaal of "goed pratend" terug. Onderzoek naar schoolboeken laat zien dat de Nederlandse geschiedenis lang in een trotse toon is verteld, met weinig aandacht voor de perspectieven van gekoloniseerde mensen. Student Theses+1

Brons op sokkels: hoe beelden macht maken

Het bewust geregisseerd opgeschreven verleden kreeg letterlijk gestalte in steen en brons. Beelden van zeehelden en koloniale bestuurders moesten de nationale trots verankeren in het straatbeeld. Dat was niet zonder tegenspraak: al bij plaatsing klonk kritiek, en die is de laatste jaren, mede door Black Lives Matter, luider geworden. Het omstreden beeld van Jan Pieterszoon Coen in Hoorn is hét voorbeeld: onderdeel van het stadsgezicht, maar tegelijk symbool van koloniale terreur. De gemeente wikt en weegt al jaren over de toekomst van dat monument; vooralsnog staat het er met extra duiding. Volkskrant+2NOS+2

Wat blijft er over als je het hele verhaal vertelt?

Niet dat de handelsprestaties van de VOC of vindingrijkheid niets betekenen — maar de prijs van die voorspoed bestond vaak uit geweld, onvrijheid en economische uitbuiting elders en van eigen mensen (lees zielenkopers). Een eerlijk verhaal:

• Slechts een beperkte elite binnen de VOC vergaarde enorme rijkdom; de overgrote meerderheid droeg voornamelijk de kosten.
  

• Erkent de late industrialisatie en de nationale canon die in de negentiende eeuw is geconstrueerd. Centraal Planbureau+1

• Benoemt dat VOC én WIC verweven waren met slavernij (elk in eigen context). geschiedenislokaalamsterdam.nl

• Plaatst standbeelden in hun tijd: toen bedoeld als verheerlijking, nu aanleiding voor debat en herwaardering. Erasmus University Rotterdam

Waarom dit nu belangrijk is

Een eeuw van brons maakte van helden feiten en van slachtoffers voetnoten. Dat kantelt. Musea, archieven en steden voegen context toe, openen registers en geven ruimte aan vergeten stemmen. Niet om geschiedenis “weg te poetsen”, maar om haar eindelijk compleet te maken. Vrije Universiteit Amsterdam